EVLENMENİN YOKLUĞU VE GEÇERSİZLİĞİ
Giriş
Evlenme, bireylerin karşılıklı iradelerine dayanarak kurdukları, hukuk düzenince tanınan ve korunan bir aile birliği oluşturma akdidir. Türk Medeni Kanunu’na göre evlenmenin geçerli olabilmesi için bazı şekil, ehliyet ve irade koşullarının yerine getirilmesi gerekir. Bu koşulların eksikliği veya yokluğu hâlinde evlenme, hukuken geçersiz sayılır ya da başından itibaren hiç doğmamış kabul edilir. Bu bağlamda, “evlenmenin yokluğu” ve “evlenmenin geçersizliği” (butlanı) kavramlarının doğru şekilde ayrıştırılması, hem akademik hem uygulamaya dönük olarak büyük önem taşır.
1. Evlenmenin Hukuki Niteliği
Evlenme, şekle bağlı bir sözleşmedir. İki tarafın karşılıklı ve eş zamanlı evlenme iradesiyle resmi memur huzurunda yapılması şarttır. Bu yönüyle hem özel hukuk hem de kamu hukuku unsurları taşıyan karma bir işlemdir. Şartların eksikliği hâlinde evlenme işlemi ya hiç doğmamış sayılır (yokluk) ya da sonradan iptal edilebilir (geçersizlik).
2. Evlenmenin Yokluğu
2.1. Tanımı
Yokluk, evlenme işleminin kurucu unsurlarından birinin hiç gerçekleşmemesi hâlinde ortaya çıkar. Bu durumda evlilik hukuken hiç doğmamış sayılır; herhangi bir sonuç doğurmaz.
2.2. Yokluk Sebepleri
Resmî evlendirme memuru önünde yapılmayan evlenmeler: Bir imamın veya sadece tanıkların huzurunda yapılan evlenmeler yok hükmündedir.
Taraflardan birinin iradesi olmadan yapılması: Zorlama, baskı veya kişi yerine başkasının evlenme beyanında bulunması gibi durumlarda yokluk söz konusudur.
Taraflardan birinin hukuken mevcut olmaması: Ölmüş ya da kişiliği sona ermiş biriyle yapılan evlilikler yok hükmündedir.
2.3. Hukuki Sonuçları
Evlilik hiç doğmamış sayılır.
Nüfus kaydına yanlışlıkla geçse bile düzeltilebilir.
Taraflar evli sayılmadığından, evlilikten doğan hiçbir hak (miras, nafaka, mal rejimi) doğmaz.
Ancak iyi niyetli eş, bazı durumlarda koruyucu hükümlere dayanabilir (fiili evlilik ilişkisi kurulmuşsa).
3. Evlenmenin Geçersizliği (Butlan)
3.1. Tanımı
Geçersizlik, şeklen yapılmış ve görünüşte geçerli olan bir evliliğin, sonradan tespit edilen hukuki sakatlıklar nedeniyle iptal edilmesidir. Türk Medeni Kanunu, geçersiz evlilikleri mutlak butlan ve nispi butlan olarak ikiye ayırır.
4. Mutlak Butlan (Kesin Geçersizlik) – TMK m.145
Bu hâllerde evlilik kendiliğinden geçersizdir ve herkes (savcı, eş, yakınlar) dava açabilir.
4.1. Sebepler
Taraflardan biri hâlihazırda evliyse (çok eşlilik yasağı),
Taraflar arasında evlenmeye engel olacak derecede yakın hısımlık varsa (örneğin kardeşler, ana-baba ile çocuk),
Taraflardan biri sürekli ayırt etme gücünden yoksunsa (örneğin ağır akıl hastalığı varsa),
Evlenme sırasında taraflardan biri geçici akıl hastalığı içindeyse ve bu durum evlenmeyi anlamasına engelse.
4.2. Sonuçlar
Mahkeme kararıyla iptal edilir.
Evlilik hükümsüzdür, ancak iyi niyetli eş ve çocuklar korunur (TMK m.155).
Taraflar yeniden evlenebilmek için iptal kararını beklemek zorundadır.
5. Nispi Butlan (İptal Edilebilirlik) – TMK m.146–147
Bu durumda evlilik, bazı irade bozuklukları veya geçici hukuki engeller nedeniyle sonradan iptal edilebilir. Ancak iptal davasını yalnızca ilgili eş açabilir.
5.1. Sebepler
Geçici ayırt etme gücü kaybı (örneğin sarhoşluk),
Yanılma, aldatma veya korkutma ile evlenmeye zorlanma,
Geçici evlenme yasağı (örneğin bekleme süresi dolmadan yeniden evlenme).
5.2. Süreler
Korkutma veya aldatma durumunda, eşin durumu öğrendiği veya tehdit sona erdiği tarihten itibaren 6 ay içinde dava açması gerekir.
5.3. Sonuçlar
Mahkeme kararıyla evlilik iptal edilir.
İptal kararı geriye etkili olarak evliliği ortadan kaldırır.
Ancak yine iyi niyetli eş ve çocuklar korunur.
6. Yokluk ve Geçersizlik Arasındaki Farklar
Kriter Yokluk Geçersizlik (Butlan)
Hukuki işlem var mı? Hayır Evet
Sonuç doğurur mu? Hayır Kısmen evet, iptale kadar geçerli sayılır
Dava açmak gerekir mi? Hayır, tespit yeterlidir Evet, iptal davası açılmalıdır
Kimi korur? Yalnızca fiili durum varsa iyi niyeti Genelde iyi niyetli eş ve çocuklar
Geriye etkili mi? Evet Evet
Sonuç
Evlenme, belirli şekil ve esaslara bağlı bir hukukî işlemdir. Bu kurallara aykırı olarak gerçekleştirilen evlenmeler, ya hiç doğmamış sayılır (yokluk) ya da iptal edilebilir (geçersizlik). Türk Medeni Kanunu bu ayrımı açık bir şekilde düzenleyerek hem kamu düzenini hem de bireylerin özel hayatını koruma altına almıştır. Özellikle iyi niyetli eşlerin ve çocukların korunması yönünde getirilen hükümler, hakkaniyeti sağlamak adına önemlidir. Bu çerçevede hukuk uygulayıcılarının yokluk ile geçersizliği dikkatle ayırması, evlilik kurumunun sağlam temellere dayanması açısından büyük önem taşımaktadır.
