HAKİMİN YASAKLILIK NEDENLERİ VE HAKİM REDDİ
HÂKİMİN YASAKLILIK NEDENLERİ: TARAFSIZLIK İLKESİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME
Giriş
Adil yargılanma hakkı, çağdaş hukuk sistemlerinin temel yapı taşlarından biridir. Bu hakkın en önemli güvencelerinden biri ise yargılamayı yürüten hâkimin tarafsız ve bağımsız olmasıdır. Hâkimin tarafsızlığını güvence altına almak amacıyla hukuk sistemlerinde, hâkimin görev yapamayacağı bazı durumlar yasaklılık nedenleri olarak düzenlenmiştir. Bu nedenler, hâkimin davaya bakmasının doğrudan hukuki engel teşkil ettiği hallerdir ve kamu düzenini ilgilendiren niteliğe sahiptir.
Bu çalışmada, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) çerçevesinde hâkimin yasaklılık nedenleri incelenmekte, ardından bu nedenlerin tarafsızlık ilkesi ile ilişkisi ve uygulamada karşılaşılan sorunlar tartışılmaktadır.
Gelişme
1. Hakimin Yasaklılığı Kavramı
Yasaklılık, hâkimin davaya bakmasının açıkça kanunen yasaklandığı halleri ifade eder. Bu durumlarda hâkimin davaya bakması hâlinde, verilen kararın iptali gündeme gelebileceği gibi, yargılama süreci baştan itibaren geçersiz sayılabilir. HMK m.34 ve m.35 bu hususları açıkça düzenlemiştir.
2. HMK’ya Göre Hakimin Yasaklılık Nedenleri
6100 sayılı HMK’nın 34. maddesine göre hâkim, aşağıdaki hâllerde yasaklıdır ve davaya bakamaz:
Kendisine ait olan ya da doğrudan doğruya ilgili olduğu dava (m.34/1-a)
Arasında evlilik, nişanlılık, hısımlık ilişkisi bulunan taraflar (m.34/1-b)
Taraflardan birine temsilci, vekil, avukat olarak yardım etmişse (m.34/1-c)
Daha önce davaya hâkim veya bilirkişi sıfatıyla katılmışsa (m.34/1-d)
Yargılamanın daha önceki aşamasında görev almış ve karar vermişse (m.34/1-e)
Bu nedenlerin varlığı hâlinde, hâkim davaya resen bakamaz; tarafların başvurusu gerekmeden kendiliğinden çekilmek zorundadır.
3. Yasaklılık ile Red Nedenlerinin Ayrımı
Yasaklılık ile hâkimin reddi karıştırılmamalıdır. Yasaklılık, objektif ve kanuni nedenlere dayanır; hâkim çekilmek zorundadır. Red sebepleri ise daha çok hâkimin tarafsızlığına duyulan sübjektif şüpheye dayanır ve tarafların talebiyle gündeme gelir.
Örneğin: Hâkimin davanın taraflarından biriyle eski bir husumeti varsa bu red nedenidir; ama hâkim daha önce aynı dosyada bilirkişi olarak görev yapmışsa bu yasaklılıktır.
4. Tarafsızlık İlkesi ile İlişkisi
Hâkimin yasaklılığı kurumu, doğrudan tarafsızlık ilkesinin uygulanmasını güvence altına alır. Tarafsız bir yargılama olmadan adil yargılanma hakkından söz etmek mümkün değildir. Bu nedenle yasaklılık nedenleri kamu düzenine ilişkindir ve resen gözetilmelidir.
Anayasa’nın 36. maddesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesi çerçevesinde, bağımsız ve tarafsız mahkeme önünde yargılanma hakkı, sadece görünürde değil, algıda da tarafsızlığı gerektirir.
5. Uygulamadaki Sorunlar ve Yorum Farklılıkları
Yargı pratiğinde en çok tartışılan konulardan biri, hâkimin daha önce aynı davada ihtiyati tedbir kararı vermesinin yasaklılık oluşturup oluşturmayacağıdır. Yargıtay, bu konuda genellikle yasaklılık değil, red nedeni oluştuğu yönünde içtihatlar vermektedir. Ancak bu durum, taraflarda tarafsızlığa dair şüphe uyandırabildiği için doktrinde eleştirilmiştir.
Sonuç
Hâkimin yasaklılık nedenleri, yalnızca usul hukuku teknik bir meselesi değil, aynı zamanda hukuki güvenliğin ve adaletin sağlanması açısından temel bir güvencedir. Bu nedenle HMK’da yer alan yasaklılık halleri sadece hâkimin görev alanını belirlemekle kalmaz; tarafsız ve adil bir yargılamanın sağlanmasının da olmazsa olmazıdır.
Yargı uygulamasında hâkimin yasaklılığına ilişkin düzenlemelerin titizlikle ve istisnasız uygulanması, hukukun üstünlüğü ilkesinin gereğidir. Ayrıca yasaklılıkla ilgili sınırların uygulamada daha net belirlenmesi için, Yargıtay ve Anayasa Mahkemesi kararlarının tutarlı şekilde gelişmesi büyük önem taşımaktadır.
Kaynakça (İsteğe Bağlı)
Hukuk Muhakemeleri Kanunu (6100 sayılı)
Anayasa (1982)
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
Kuru, Baki, "Medeni Usul Hukuku", İstanbul, 2015.
Pekcanıtez, H./Atalay, O./Özekes, M., "Medeni Usul Hukuku", Ankara, 2021.
Yargıtay İçtihatları (örnek kararlar eklenebilir)
HAKİMİN REDDİ
HÂKİMİN REDDİ KURUMU: TARAFSIZ YARGILAMANIN GÜVENCESİ OLARAK BİR İNCELEME
GİRİŞ
Yargı organlarının güvenilirliği, sadece hukuka uygun kararlar vermeleriyle değil; aynı zamanda bu kararların bağımsız ve tarafsız bir yargılama sürecinin ürünü olmasıyla da doğrudan ilişkilidir. Adil yargılanma hakkı, yalnızca gerçeğin bulunmasına değil, aynı zamanda tarafların yargılamanın adil yürütüldüğüne olan inançlarına da bağlıdır.
Bu bağlamda, tarafsızlığı zedelenmiş ya da tarafsızlığı hakkında kuşku doğuran bir hâkimin, davaya bakmasının engellenmesi gereklidir. Bu gereklilik, “hâkimin reddi” kurumu ile sağlanır. Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) m.36 ve devamı maddelerinde düzenlenen bu kurum, taraflara önemli bir güvence sağlar. Bu çalışmada, hâkimin reddi kurumu yapısal olarak incelenecek; uygulamadaki sorunlara ve çözüm önerilerine değinilecektir.
GELİŞME
1. Hâkimin Reddi Kavramı ve Amacı
Hâkimin reddi, yargılamayı yürüten hâkimin tarafsız ve objektif davranamayacağı yönünde makul bir şüphe doğması durumunda, tarafların bu hâkimin görevden alınmasını talep etmesine olanak sağlayan bir kurumdur.
Amacı, yargılamanın görünüşte ve fiilen tarafsız biçimde yürütülmesini teminat altına almak ve tarafların mahkemeye olan güvenini korumaktır.
2. Hâkimin Reddi ile Yasaklılık Arasındaki Fark
Yasaklılık, kanunda açıkça belirtilmiş ve hâkimin davaya bakmasının kesin şekilde engellendiği objektif durumlardır (örneğin hâkimin taraflardan birine vekillik yapmış olması).
Red, daha çok sübjektif şüpheye dayanan, davaya bakmasında hukuken engel olmayan ama tarafsızlık konusunda tereddüt doğuran hâlleri kapsar.
Yasaklılık hâlinde hâkim resen çekilmelidir; redde ise taraf başvurusu gerekir.
3. Hâkimin Reddi Sebepleri (HMK m.36)
Hâkimin reddi istenebilecek bazı hâller şunlardır:
Taraflardan biriyle dostluk, düşmanlık, akrabalık, evlilik bağı gibi ilişkilerin bulunması
Taraflardan birine önceki bir davada yardım etmesi, öğüt vermesi
Taraflardan biri ile alacak–borç ilişkisi içinde olması
Ön yargılı davranışlara dair objektif belirtilerin bulunması (örneğin, taraflardan birine alenen destek açıklaması)
Hâkimin duruşmada taraflı davranışlar sergilemesi (sürekli bir tarafı susturması, bir tarafın delillerini dikkate almaması vb.)
4. Red Talebinin Usulü
Red, davanın görüldüğü mahkemeye dilekçeyle yapılır (HMK m.38).
Talepte bulunan taraf, reddi gerektiren durumu açıkça belirtmeli ve varsa delil sunmalıdır.
Süresinde yapılması zorunludur. Aksi takdirde incelenmez.
Süre: Red sebebinin öğrenilmesinden itibaren 1 hafta içinde yapılmalıdır (HMK m.38/1).
5. Hâkimin Reddi Talebinin Sonuçları
Red talebi ciddiyse, hâkim davaya ara karar alınana kadar devam edemez.
Talep yerinde görülürse, hâkim dosyadan çekilir ve yerine başka bir hâkim görevlendirilir.
Talep reddedilirse, aynı sebeple tekrar redde başvurulamaz.
6. Uygulamadaki Sorunlar ve Yorum Farklılıkları
En çok karşılaşılan sorunlardan biri, red talebinin taraflarca taktiksel olarak kötüye kullanılmasıdır. Bu durum, yargılamayı uzatmak için bir araç hâline gelebilir.
Ayrıca, hâkimin daha önce aynı konuda karar vermesi hâlinin red nedeni sayılıp sayılmayacağı da tartışmalıdır.
Yargıtay, hâkimin önceki tedbir kararları veya bilirkişi değerlendirmesi yapmış olması gibi durumları red nedeni olarak değil, olağan görev kapsamında değerlendirme eğilimindedir. Bu da uygulamada algı ile hukuki değerlendirme arasındaki farkı ortaya koyar.
HAKİMİN YASAKLILIK NEDENLERİ VE HAKİM REDDİ NEDENLERİ
SONUÇ
Hâkimin reddi kurumu, hukuk devletinin temel taşlarından biri olan tarafsız yargılama ilkesinin somut güvencelerindendir. Tarafların, hâkimin tarafsızlığına olan güveninin zedelenmesi durumunda başvurabilecekleri bu yol, yalnızca bireysel hakların değil, yargı erkinin meşruiyetinin de korunmasına hizmet eder.
Ancak red kurumunun yargılamayı geciktirme amacıyla kötüye kullanılmasının önüne geçilmesi, red sebeplerinin yorumunda tutarlılık sağlanması ve uygulayıcıların bu konuda yeterince donanımlı olması gerekir.
Sonuç olarak, hâkimin reddi müessesesi, hukuki güvenliğin ve adil yargılanmanın vazgeçilmez bir unsuru olup, titizlikle uygulanmalı; hem şekil hem içerik yönünden özenle denetlenmelidir.
HAKİMİN YASAKLILIĞI İLE HAKİMİN REDDİ FARKLARI
Hâkimin yasaklılık nedenleri ile hâkimin reddi nedenleri, her ikisi de yargılamanın tarafsızlık ve adil yargılanma hakkı çerçevesinde yürütülmesi için geliştirilmiş iki ayrı kurumdur. Ancak hukuki nitelikleri, sonuçları, uygulanma şekilleri ve tarafların rolü bakımından önemli farklar içerirler.
⚖️ TEMEL FARKLAR
Kriter Hâkimin Yasaklılığı Hâkimin Reddi
Dayanak Maddesi HMK m. 34 – 35 HMK m. 36 – 38
Sebebin Niteliği Objektif ve kesin nedenler Sübjektif ve şüpheye dayanan nedenler
Resen Gözetilme Mahkemece kendiliğinden (resen) gözetilir Taraflardan birinin talebi üzerine gündeme gelir
Talep Gerekir mi? Gerekmez, hâkim kendiliğinden çekilmek zorundadır Taraflar açık bir ret dilekçesi ile başvurur
İhlal Halinde Sonuç Karar kesin olarak hükümsüz olur (yok hükmünde) Karar, ancak itiraz veya temyiz yoluyla bozulabilir
Duruşmaya Katılım Hâkim davaya hiç bakamaz, hiçbir işlem yapamaz Red kararı verilene kadar bazı işlemleri yapabilir (istisnai durumlar)
Sebep Çeşitleri Evlilik, hısımlık, önceki görev, taraf vekilliği gibi açık haller Tarafsızlığı şüpheye düşürecek her türlü ilişki veya davranış
Yaptırımı Hâkim görev yapamaz, yaparsa karar hükümsüz sayılır Ret yerinde görülürse, hâkim dosyadan çekilir
ÖRNEKLERLE FARKI AÇIKLAYALIM
Yasaklılık Örneği:
Hâkim, daha önce taraflardan birinin avukatı olarak aynı dava ile ilgili görev yapmışsa artık bu davaya bakması kanunen yasaktır.
➡ Bu durumda hâkim resen çekilmek zorundadır. Aksi halde verilen karar geçersiz olur.
Red Örneği:
Taraflardan biri, hâkimin karşı tarafla yakın arkadaş olduğunu iddia ederek tarafsız davranmayacağı şüphesiyle red talebinde bulunabilir.
➡ Bu durumda talep, diğer hâkimlerce incelenir ve makul şüphe varsa red kararı verilir.
Özetle:
Yasaklılık, hâkimin davaya hiçbir şekilde bakamayacağı kesin halleri kapsar ve tarafların başvurusu gerekmez.
Red, tarafların hâkimin tarafsızlığına güvenlerinin sarsıldığı durumlar içindir ve mutlaka talep gerektirir.
Yasaklılık yokluk, red ise iptal sebebidir.
